Met feminisme kom je niet ver

Het Parool, Boeken, zaterdag 24 november 2018

Machismo-mores: Man-vrouwverhoudingen in Colombia

De literaire misdaadroman De schoonheidssalon van Melba Escobar wordt gezien als het feministische antwoord op Narcos, maar toont vooral de beperkingen van feminisme in een machismocultuur.

Door Dieuwertje Mertens

‘Patricia stopte in de favela. Reken maar dat ik haar ga ontmaagden. Laat haar los, laat haar opwarmen, want straks gaat ze ongetwijfeld rond. Je zoekt romantiek, maar je hebt pech,’ zingt de populaire Braziliaanse funkartiest MC Fael Sant in het BNN-programma Trippers. Het antwoord van funkartiest Vanessa Apanisset op dit soort vrouwonvriendelijke ‘Favela Funk’ is het nummer ‘Bereid je lul maar voor’, want om mannen aan te spreken ‘moet je hun obscene taal spreken’. “Als ze ons beledigen doen wij het terug.” Ze treedt op in een afgeladen club, waar ze samen met de overige drie bandleden gekleed in een minuscuul glitterpakje, diep voorovergebogen danst, schuddend met borsten en billen. Ze houdt de microfoon bij haar billen: “Duik er maar in.”

Het is vanuit een westers perspectief een wonderlijke respons, die te seksueel beladen en te weinig parodiërend lijkt te zijn om als doeltreffend feministisch weerwoord te dienen, maar hij past in de Latijns-Amerikaanse context. Bij het lezen van De schoonheidssalon van de Colombiaanse schrijver Melba Escobar moest ik aan de performance van Apanisset denken. Deze literaire misdaadroman wordt gezien als het feministische antwoord op Narcos, maar toont vooral de beperkingen van het feminisme binnen een machosamenleving waarin de grootste macht van vrouwen zonder geld ‘schoonheid’ is, een bedenkelijke vorm van macht. Niet alleen vanwege het vergankelijke karakter, maar ook omdat het een knappe vrouw in een hevig geseksualiseerde en door mannen gedomineerde samenleving makkelijk tot prooi maakt. Laat staan hoe andere vrouwen haar in deze pikorde het leven zuur zullen maken.

Urgenter dan ooit

Latinafeminisme is geen heterogene vorm van feminisme. De grootste gemene deler is een Latijns-Amerikaanse achtergrond, maar feministen met uiteenlopende achtergronden leggen hun accenten anders. Naast onderdrukking, uitsluiting en marginalisering binnen de witte Amerikaanse context – onder president Trump actueler en urgenter dan ooit – is de strijd tegen machogedrag (machismo) een belangrijk thema (Mariana Ortega, Latina Feminism, Experience and the Self).

Machismo (het tonen van overdreven mannelijk gedrag waarbij het mannelijk fysiek, een goede smaak voor vrouwen en agressie als de grootste deugden dienen) is onderdeel van Latijn-Amerikaanse cultuur, en een groot probleem. Tegenover die extreme mannelijkheid, gedragen vrouwen zich geëxalteerd vrouwelijk. Voor het gemak chargeer ik, net als Escobar.

In De schoonheidssalon komen vrouwen uit alle lagen van de bevolking samen in hun radeloze pogingen het verval tegen te gaan en er aantrekkelijk uit te (blijven) zien. Zo ook de 59-jarige psychologe Claire Dalvard, een Franse immigrant en daarmee een relatieve buitenstaander in Bogotá: ‘Ik haat kunstnagels in extravagante kleuren, geblondeerde haren, kunstzijden blouses en glimmende oorbellen, en zeker om vier uur ‘s middags. Nog nooit leken zoveel vrouwen travestieten of prostituees, vermomd als keurige echtgenotes. (..) deze machokindvrouwtjes (..) doen me denken aan alles wat verpest en kapot is in een land als dit, waar de waarde van een vrouw wordt afgemeten aan de omvang van haar kont, hoe rond haar borsten zijn en hoe dun haar taille is. Ik haat ook de kinderachtige mannen, gereduceerd tot de primitiefste versie van zichzelf, altijd op zoek naar een vrouw om te neuken, om als een trofee mee te pronken, om in te ruilen voor een ander of om zich een status te verwerven tussen zijn medeneanderthalers.’

The male gaze

Toch blijkt het ook voor Claire onmogelijk om haar eigen mannelijke, (af)keurende blik (the male gaze) naast zich neer te leggen: alle vrouwen worden aan de hand van hun uiterlijk uitvoerig beschreven en daarmee van een waardeoordeel voorzien. In De schoonheidssalon ontmoet ze de bloedmooie schoonheidsspecialiste Karen. Ze raakt door haar geobsedeerd en wordt een vaste bezoeker. Karen vindt in Claire een vertrouwenspersoon. Ze vertelt hoe een jong meisje, een dag na haar waxbehandeling, met een overdosis antidepressivum in haar bloed door een taxichauffeur dood werd afgeleverd bij het ziekenhuis, zogenaamd zelfmoord. Hoewel het oplossen van deze misdaad centraal staat in de roman, is het geen whodunit. De zoektocht naar het ‘hoe’ en ‘waarom’ geeft voornamelijk inzicht in de man-vrouwverhoudingen in Colombia.

Claire, die dit verhaal zogenaamd optekent besluit het verhaal van Karen te vertellen. Zo nu en dan breekt ze nadrukkelijk in het verhaal in, zodat we weten dat zij eigenlijk degene is die aan het woord is: een vervelende, modernistische ingreep die onnodig afleidt. Maar ook andere vrouwen die verbonden zijn met de (machtige) mannen die er criminele activiteiten op nahouden, krijgen een stem. Via Karen krijgt de lezer een overtuigend inkijkje in het leven van een arme Colombiaanse die zich staande moet houden in een corrupt land.

Via Karen krijgt de lezer een overtuigend inkijkje in het leven van een arme Colombiaanse die zich staande moet houden in een corrupt land. Toen ze 19 was, studeerde en haar haar nog niet ontkroeste (en nog niet aan het heersend schoonheidsideaal voldeed), hield ze er kortstondig feministische ideeën op na: “Ik ben niet op deze wereld om mannen te behagen,” zei ze tegen haar moeder in antwoord op de vraag waarom ze haar oksels niet onthaarde. Maar haar prille feminisme werd in de kiem gesmoord. Met de levensles van moeder in het achterhoofd: ‘Waar liefde is, is geen condoom’, raakte ze zwanger van een veel oudere zwarte docent, het einde van haar studie.

Pragmatisch perspectief

Vrouw zijn, is lijden. Dus wordt Karen na een lange, slechtbetaalde werkdag bestolen en wordt ze verkracht door haar huisbaas. Zijn vrouw verschijnt in de deuropening. Tegen haar man: “(..) het arme kind, wat zonde!” Tegen Karen: “Ga je douchen en was die schande uit je weg. Smerige meid. (..) Waarom woon je dan ook zo alleen, als een slet?”

De verkrachtingsscène is niet alleen de naarste, maar ook de sterkste scène uit het boek. Het laat zien hoe er onder de machismomores (je mag je aan een knappe vrouw vergrijpen) en de vrouwelijke afgunst een soort hardvochtige loyaliteit tussen vrouwen onderling schuilgaat. Ook laat Escobar zien hoe in twee minuten een persoon/een leven voorgoed kan veranderen.

Germaine Greer beweerde in het essay On Rape dat verkrachting niet meer dan slechte seks is: een zeer pragmatisch perspectief dat Karen vanuit haar posttraumatische stresssyndroom lijkt te omarmen. Ze gaat de prostitutie in en is succesvol bij de criminelen die verantwoordelijk zijn voor de dood van het jonge meisje.

Haar kortstondige carrière eindigt in de gevangenis, omdat haar allerlei misdaden in de schoenen worden geschoven. Claire speelt hier een belangrijke rol in, om maar weer aan te tonen dat loyaliteit tussen vrouwen een kwetsbaar goed is. Het kan en zal slecht lopen in het leven van een latinameisje wier grootste kapitaal haar schoonheid is. Ze was een blauwe maandag feminist, maar binnen die machismo-cultuur kan het feminisme onmogelijk standhouden, lijkt Escobar te willen vertellen. En dat is een bittere constatering.