Doorbreek dat witte bastion

Het Parool, Zaterdag 3 maart Boeken

POËZIE – Spoken word draagt bij aan inclusieve literatuur

Dieuwertje Mertens

De Nederlandse poëzie is wit en hoogopgeleid. Maar dat kan veranderen. Dichters met andere (culturele) achtergronden vinden hun weg naar de uitgeverij, onder meer via spoken word; voordracht van een zelfgeschreven tekst.

De finale ‘battle’ van het NK Poetry Slam in Tivoli Utrecht ging dit jaar voor het eerst tussen twee dichters met een ‘biculturele achtergrond’; Ozan Aydogan en Asha Karami. De Turkse dichter en acteur Aydogan won. Het verbaast Babs Gons, presentator van het NK, schrijver en spoken word-goeroe, niets dat het ‘witte bastion’ juist nu doorbroken wordt, ze ziet het als onderdeel van een veel bredere ontwikkeling die op dit moment plaatsvindt: ‘Maatschappelijke en bestuurlijke organisaties krijgen al jaren de opdracht om de wereld inclusiever te maken. Dat begint nu zijn vruchten af te werpen.’

Passie voor taal

Gons is lid van de commissie Letteren en bibliotheken van de Raad voor Cultuur. Ze heeft nadrukkelijk de opdracht gekregen om spoken word in de adviezen op te nemen. Literaire tijdschriften en organisaties consulteren haar regelmatig als talentscout. Ze vindt de huidige literaire wereld erg besloten: ‘het is een wit wereldje waar je alleen toegang toe krijgt via academische kringen.’

Haar observatie wordt gestaafd als je bijvoorbeeld kijkt naar de VSB Poëzieprijs, die dit jaar voor het laatst werd uitgereikt.  De afgelopen vijf jaar was jaarlijks het aantal inzendingen van dichters met wat in het debat een ‘cultureel diverse achtergrond’ wordt genoemd, nauwelijks op één hand te tellen. Het gebrek aan culturele diversiteit in het dichterslandschap, heeft volgens Gons ook met de toegang tot taal te maken: ‘Veel leerlingen aan het ROC waar ik weleens lesgeef zijn bijvoorbeeld dyslectisch en denken dat ze daarom geen toegang hebben tot de literatuur. En voor mensen die hier niet zijn opgegroeid kan het minder goed beheersen van de grammatica ook een barrière zijn. Bij spoken word bijeenkomsten is dat minder belangrijk. Het draait om het verhaal en de passie in de taal.’

Breken met traditie

‘Poëzie in Nederland wordt gewaardeerd als het abstract is. Het is een hele kleine wereld die zichzelf in stand houdt,’ beaamt Derek Otte, spoken word artiest en sinds vorig jaar stadsdichter van Rotterdam. ‘Ik heb mij nooit welkom gevoeld bij poëzie. Als je je niet in de traditie plaatst, val je erbuiten. Bij spoken word wordt niet gedacht in culturele hokjes, de scene is (ook nog) meer divers dan die van bijvoorbeeld poetry slam. Spoken word leent veel van de rap, hiphop en poëzie. Het gaat erom dat de taal lekker vloeit: iemand vertelt iets tofs op zijn eigen manier.’

Dat levert poëzie op die buiten de geijkte paden treedt, blijkt bijvoorbeeld uit de gedichten van Dean Bowen (1984), die al jarenlang optreedt als spoken word dichter. In zijn onlangs verschenen debuut Bokman breekt hij met oude tradities:

*De avant-garde kakkerlak non-profeet overpeinst naoorlogs taalgeweld//Campert Kouwenaar Vinkenoog Lucebert & Hugo Claus//en meer/zoveel meer (!!)/(..) verouderde tradities en ruïne  ‘neen’             /taal doet deze wildernis pulseren in ram-bam rambambam hiphopbeats.*

Wat direct opvalt is dat de dichtregels van Bowen wild over de pagina’s zijn gerangschikt vol witregels en tabs. Ze doen denken aan partituren. Hij dicht over zijn Surinaamse afkomst versus zijn Nederlandse roots, slavernij, racisme: *ik neem het je niet kwalijk, maar ik neem het je wel kwalijk/jouw familie had geen slaven, maar de welvaart genoten/ (..)ik ben geboren, Dean Andrew Jake Bowen, uit gelaagde opmaak geboren/zoon van ook nederlandse bodem(..)*

Gons: ‘Spoken word draait om empowerment, het is een vorm van protest. Je ziet onderwerpen voorbijkomen als ‘de Zwarte Piet-discussie’ en solliciteren met een andere achternaam. In spoken word draait het vaak om thema’s als identiteit en racisme.’

Thema’s die ook aan bod komen in de onlangs verschenen debuutbundels van Simone Atangana Bekono en Radna Fabias, die overigens beiden niet via spoken word, maar na een schrijfopleiding aan de kunstacademie, bij een uitgever terecht kwamen.

Maatschappelijk engagement

Gevestigde dichters voelen zich ook in toenemende mate geroepen om maatschappelijk engagement tonen. Ze dichten over Syrië, vluchtelingen, de aanslagen in Parijs, zoals Remco Campert deed in zijn onlangs verschenen bundel Open ogen. Toch is er een groot verschil: het is meestal betrokkenheid van het kaliber: God, wat zie ik toch een hoop ellende in de wereld voorbijkomen op het nieuws.

‘Bij spoken word draait het toch meer om die persoonlijke verbinding met de wereld,’ zegt Otte. ‘Niet dat liefdesverdriet geen onderwerp is, zeker wel, maar het draait ook om het grotere plaatje. Zelf kom ik bijvoorbeeld uit Rotterdam-West; mijn teksten gaan regelmatig over wat ik daar meemaak.’ Omdat bij spoken word de nadruk op de boodschap ligt, is voor de hand liggend dat de gedichten ‘meer rechttoe rechtaan zijn’.

Otte heeft één keer proactief uitgevers benaderd. Overal werd hij afgewezen ‘en zeker niet op de meest vriendelijke manier. Tot ik een keer bij DWDD had gezeten, toen wilden uitgevers me wel een contract aanbieden. De artistieke inhoud van mijn teksten moest wel eerst worden bijgeschaafd. Toen dacht ik: nee, dit past niet.’ Hij richtte samen met Manu van Kersbergen uitgeverij Rorschach op: In 2015 bracht hij zijn bundel Regelgeving uit. Gons bracht haar eerste bundel Hoe kan het toch? vorig jaar in eigen beheer uit; uitgevers hadden toen nog geen interesse. Maar dit voorjaar verschijnt haar bloemlezing Hardop, spoken word in Nederland. ‘Bij uitgeverij Atlas Contact.’

• Spoken word vs Poetry Slam

Spoken word is de voordracht van een (in meer of mindere mate poëtische) zelfgeschreven tekst. Deze voordrachten zijn niet te verwarren met poetry slams, waarbij deelnemers het met hun poëzie tegen elkaar opnemen. Poetry slams fungeerden het afgelopen decennium  als voornaamste springplank voor jonge dichters die graag willen debuteren. Wie bij de regionale slamavonden goed genoeg is, of een lange adem heeft, krijgt uiteindelijk wel een plek in de finale van het NK Poetry Slam die ieder jaar in Tivoli Utrecht plaatsvindt. Finalisten en winnaars komen in aanmerking voor een contract bij een uitgeverij.

Woorden worden zinnen, 4 maart, Tolhuistuin

Babs’ Woordsalon, 8 maart Melkweg