Het Parool, Boeken, zaterdag 13 oktober

‘Ze zag zichzelf meer en meer als een uitgespaarde vorm, een contour’

Dieuwertje Mertens

Wat gebeurt er als je het ego van de verteller van een roman weglaat en haar omgeving leidend maakt? De Brits- Canadese schrijver Rachel Cusk (1967) experimenteerde hiermee in de trilogie Contouren, Transit, Kudos.
Het perspectief ligt bij schrijfster Faye, die als doorgeefluik fungeert. Op de achtergrond maakt ze als moeder van twee zoons een transitie door van een getrouwde naar een gescheiden vrouw die uiteindelijk een nieuwe liefde vindt. Ook in het derde deel, Kudos, is Faye zeer onnadrukkelijk aanwezig. Zelfs het woord ‘ik’ wordt in toenemende mate vermeden.

Het eerste deel, Contouren, speelt zich af in Griekenland, waar de schrijfster op werkbezoek is. Ze ontmoet de Schotse gastauteur Anne, die haar vertelt hoe ze haar eigen identiteit verloor toen haar huwelijk stukliep. In het vliegtuig had ze een interessant gesprek met haar buurman. Faye vertelt uit tweede hand: ‘Hoe langer hij sprak, des te sterker tekende zich een contrast tussen hen af (..) hij beschreef precies wat zij niet was: voor alles wat hij over zichzelf vertelde, herkende ze een overeenkomstig tegendeel in haar eigen aard. Door deze antibeschrijving (..) was ze tot een inzicht gekomen: terwijl hij aan het woord was zag ze zichzelf meer en meer als een uitgespaarde vorm, een contour: alle details om haar heen waren ingekleurd, maar zijzelf bleef blanco.’

Kijkrichting

In deze kernpassage wordt precies beschreven hoe Cusk te werk gaat in haar romans, maar blanco blijft ze niet. De verteller bepaalt de plaats, kijkrichting en welke verhalen ze optekent van de mensen die ze ontmoet. Deze verhalen worden sporadisch onderbroken door een persoonlijk oordeel, een gedachte of een kanttekening. Meestal registreert ze enkel. Toch zijn die registraties veelzeggend.

De verhalen gaan bijna allemaal over het (stukgelopen) liefdes- en gezinsleven van de personages. Faye wekt de indruk dat eenieder die ze ontmoet, haar een afgerond verhaal met een persoonlijke waarheid over het leven vertelt. Daaruit blijkt hoezeer ze de regie in handen heeft, want hoewel ze bijna niets over zichzelf loslaat, maken deze verhalen wel duidelijk waar haar interesse naar uitgaat. Ze toont zich een buitengewoon geïnteresseerd toehoorder: ze wil écht weten hoe mensen en hun relaties in elkaar steken. Welke verhalen creëren ze om hun levensloop te verklaren?

Daarmee belanden we bij het tweede grote thema in de trilogie: wat is waarheid en wat is fictie? Opvallend genoeg zijn de stemmen in Kudos inwisselbaar in toonsoort en denktrant, in tegenstelling tot de andere twee delen (waarin een bouwvakker bijvoorbeeld ook spreekt als een bouwvakker). Dit wekt de suggestie dat alle verhalen van Faye zelf afkomstig zijn.

Ondraaglijk

Nadat Faye in Transit veel tijd heeft doorgebracht in haar nieuwe huis, begint Kudos net als Contouren in een vliegtuig naar een mediterraan oord waar Faye te gast is op een literair festival. We maken direct uitvoerig kennis met Fayes buurman in het vliegtuig. Hij heeft zojuist zijn hond Pilot begraven in de tuin, maar heeft niets tegen zijn vrouw en kinderen over de dood van de hond.

Hij vertelt dat hij een parallel ziet tussen de wens van zijn vrouw om zonder hem te bevallen van hun kinderen en zijn wens om zonder zijn gezin te rouwen om de hond: ‘”Ze waren dol op Pilot,’ zei hij, “maar í­k had hem getraind en afgericht, í­k had hem gemaakt wat hij was. In zekere zin heb ik hem gecreëerd,” zei hij, “om tijdens mijn afwezigheid mijn plaats in te nemen. Ik geloof niet dat iemand kon begrijpen wat ik voor hem voelde, zelfs zij niet. En het idee dat zij erbij zouden zijn en dat hun gevoelens voor de mijne zouden gaan was vrijwel ondraaglijk – wat volgens mij,”zei hij, “min of meer was wat mijn vrouw had bedoeld.”‘

Het is een uitleg die de man houvast biedt; het verschaft hem het benodigde vertrouwen dat hij niet anders kon handelen. En dat geldt voor veel van de diepere waarheden die de personen die Faye ontmoet, opdienen.

Uiteindelijk gaat het erom hoeveel geloof je aan je eigen verhalen hecht, lijkt Cusk te willen vertellen. Haar romans bieden inzicht in de mens, maar laten bovenal zien wat de overweldigende kracht van verhalen is en hoe hard we die nodig hebben om inhoud en richting aan het leven te geven.