De magie van een gedicht

Het Parool, PS Kunst en media, donderdag 31 januari 2019

Poëzieweek: Spoken word en poetry slam groeien naar elkaar toe

Dieuwertje Mertens

Tijdens de Poëzieweek wordt de Nederlandse poëzie gepromoot met activiteiten door het hele land. Om de verkoop van dichtbundels te stimuleren is er het Poëziegeschenk Vrij – wij? van Tom Lanoye. Bundels worden over het algemeen in kleine oplages gedrukt, omdat ze slecht verkopen – terwijl poëzie op het podium wel leeft. Toch ambiëren veel jonge dichters een bundel. De literaire infrastructuur is zo ingericht dat zoiets bijna een vereiste is voor een professionele dichterspraktijk. Wie werk heeft uitgebracht, wordt uitgenodigd voor optredens en kan daar een (groter) honorarium voor vragen. Voor performancedichters zonder bundel lag dit altijd moeilijker, maar met de opkomst van spoken word lijkt dit te veranderen.

Spoken word is in Nederland een relatief nieuwe discipline, die zich snel ontwikkelt. Hier bestaat in tegenstelling tot landen als Duitsland een onderscheid tussen spoken word en poetry slam. Bij spoken word vertelt de dichter/spreker een persoonlijk verhaal rond een maatschappelijk thema: het maken van een politiek statement en de emanciperende werking van het uitspreken van een tekst voor een publiek staan centraal.

Poetry slams worden altijd in wedstrijdverband georganiseerd; er is naast een publieksjury een vakjury, die de dichter niet alleen afrekent op performance, maar ook op literaire kwaliteit. Sinds een paar jaar doet Het Literatuurhuis, organisator van het NK Poetry Slam, zijn best om ook juryleden uit andere gelederen aan te trekken; onder andere uit de spokenword- en hip-hopscene.

“De scheidslijn tussen spoken word en poetry slam wordt kleiner; er is steeds meer overlap. In België is het onderscheid al helemaal klein,” zegt Sophie Kok van Het Literatuurhuis. Neem de winnaar van het Belgische Kampioenschap Poetry Slam, de Rwandese Lisette Ma Neza: haar teksten zijn verhalend en programmatisch en gaan bijvoorbeeld over haar afkomst en over haar ervaringen met seksueel misbruik (#MeToo).

In Nederland zijn bij de poetry slams ook steeds meer deelnemers uit de spokenwordscene. Het resultaat is meer diversiteit: de deelnemers hebben verschillende culturele achtergronden, de thema’s veranderen en er ontstaat een soort kruisbestuiving in thema’s, stijl en vorm. Maar wat deelnemers uit beide disciplines volgens Kok met elkaar gemeen hebben: “De meesten willen graag een bundel uitgeven.”

Nieuwe mogelijkheden

‘Er is wel duidelijk een trend waarbij spoken word dichters steeds meer bundels de wereld in helpen, maar ik weet dat er ook mensen zijn die dit helemaal niet ambiëren,’ zegt dichter Dean Bowen, die vorig jaar met de bundel Bokman debuteerde. Hij heeft naar eigen zeggen een relatief unieke positie in de poëzie; hij komt uit de spoken word scene, nam in een grijs verleden deel aan poetry slams, maar is ook geworteld in de klassieke poëzie. Hij houdt zich al van jongs af aan bezig met dichten en is heel bewust gaan deelnemen aan slams en spoken word avonden om andere dichters te ontmoeten en een publiek te vinden. ‘Het was altijd al een droom van mij om een bundel uit te geven, maar dit leek jaren onhaalbaar. Op het podium beleeft een gedicht een kortstondig magisch moment, een bundel is tijdloos.’ Nu Bokman er eindelijk is, ziet hij ook andere voordelen: ‘Mijn bundel is goed besproken en genomineerd voor o.a. De C. Buddinghprijs. Ik word nu ook uitgenodigd door literaire festivals: ik trad bijvoorbeeld op bij Crossing Border en ik heb mij kunnen inschrijven bij de Schrijverscentrale, wat nieuwe mogelijkheden biedt.’

Op het podium

“Het was altijd al een droom van mij om een bundel uit te geven, maar dit leek jaren onhaalbaar. Op het podium beleeft een gedicht een kortstondig magisch moment, een bundel is tijdloos.” Nu Bokman er eindelijk is, ziet hij ook andere voordelen: ‘Mijn bundel is goed besproken en genomineerd voor onder meer De C. Buddinghprijs. Ik word nu ook uitgenodigd door literaire festivals: ik trad bijvoorbeeld op bij Crossing Border en ik heb mij kunnen inschrijven bij de Schrijverscentrale, wat nieuwe mogelijkheden biedt.”

“Spoken word kan zich op het podium ook goed manifesteren, zonder dat daar een bundel voor nodig is,” zegt Greetje Heemskerk, afdelingshoofd binnenland bij het Nederlands Letterenfonds.  Maar als een dichter aan een werkbeurs wil komen bij het Nederlands Letterenfonds, zal hij toch minimaal één bundel moeten hebben gepubliceerd. “We zien de uitgever als de eerste zeef.”

Literaire festivals

Maar het fonds ziet ook dat performance steeds belangrijker wordt. Daarom heeft het ook extra budget vrijgemaakt voor literaire festivals, initieert het in samenwerking met de Schrijverscentrale projecten als ‘Spoken voor de klas’ en geeft het werkbeurzen aan audioprojecten. En: er wordt gesproken over de mogelijkheid dat dichters en performers die nog ní­et hebben gedebuteerd bij een uitgeverij, in de toekomst toch een werkbeurs kunnen aanvragen – in 2021, als het nieuwe beleidsplan van kracht wordt.

Bowen: “Het ontbreekt instellingen die zich normaal tot klassieke poëzie verhouden aan de tools om kwaliteit te herkennen. Spoken word neemt de eerste stappen op de weg naar volwassenheid, maar de discipline is nog jong. Er is nog geen discours ontwikkeld, dat zou ik graag zien gebeuren. Poetry slam is in dit licht een instrument om dichters uit beide scenes naar elkaar toe te brengen.”

NEDERLANDSE POËZIE 2018 IN CIJFERS

Er zijn 150 Nederlandstalige dichtbundels uit 2018 ingezonden voor De Grote Poëzieprijs 2019 (opvolger VSB Poëzieprijs). Ter vergelijking: in 2017 waren er 79 inzendingen voor de VSB Poëzieprijs. Voor een klein taalgebied is 150 titels een flinke hoeveelheid, zeker als je weet dat poëzie in het algemeen slecht verkoopt.

De afzet van Nederlandstalige poëzie groeide dit jaar echter 26 procent (!). Volgens CPNB en KvB Boekwerk is die toename deels te danken aan de bloemlezing van Levi Weemoedts poëzie, Pessimisme kun je leren, samengesteld door Özcan Akyol. De bloemlezing staat op de 20ste plek in de CPNB Top 100, de lijst met de honderd bestverkochte boeken van het afgelopen jaar. Niet eerder kwam een poëzietitel zo hoog op de lijst: in 2018 zijn er tussen de 60.000 en 75.000 exemplaren verkocht.

Om een idee te geven: het veelgeprezen debuut Habitus van Radna Fabias, dat de C. Buddinghprijs won, heeft in zes drukken een oplage van ‘om en nabij de 2000’. Hoeveel er verkocht zijn, wil de Arbeiderspers niet kwijt. Kortom: behalve Weemoedt zullen er weinig dichters van die stijging in verkoop hebben geprofiteerd.

*NK Poetry Slam, zaterdag 2 februari om 20.00 in Tivoli Vredenburg; poezieweek.com