Susan Sontag: de persoon en de metafoor

Het Parool, PS Boeken zaterdag 21 september 2019

Biografie: van intellectueel tot societyfiguur en activist

De Amerikaanse schrijver en vertaler Benjamin Moser neemt in zijn biografie van Susan Sontag de moeizame verhouding tot de waarheid van de gevreesde en aanbeden schrijver en criticus onder de loep.

Door Dieuwertje Mertens

‘Hier li(e)gt (Zoals ze haar hele leven heeft gedaan) Susan Sontag 1933- 195..’ schreef de gevreesde en aanbeden schrijver, filmmaker en criticus op vijftienjarige leeftijd onder een tekeningetje van een grafsteen in haar notitieboek. Het daadwerkelijke grafschrift in Montparnasse, Parijs van de beroemdste vrouwelijke en meest glamoureuze intellectueel en cultuurcriticus van Amerika vermeldt alleen ‘Susan Sontag 1933-2004’.

Benjamin Moser spreekt in zijn omvangrijk biografie Sontag haar leven en werk van Susan Sontag en ‘Susan Sontag’. Hiermee refereert hij naar het begrip ‘camp’ uit een van haar bekendste essays Notes on “Camp”(1964). ‘Waar het in Sontags leven uiteindelijk om draaide was het ontsnappen aan het gevoel van niet-echt zijn dat ze bij zichzelf als tiener had vastgesteld. (..) en camp had alles te maken met in de gaten hebben dat het ‘zijn’ een rollenspel is, ‘Being-as-playing-a-role’.

Sontag leefde in de tijd van Warhol, waarin een revolutie plaatsvond in de manier waarop roem werd vergaard en beleefd; ze was iemand die werd gefotografeerd én ze reflecteerde op fotografie (en andere cultuuruitingen). Ze zag het verschil tussen de persoon aan de ene kant en het beeld (‘de metafoor’) aan de andere kant: Een bepalend thema en in de biografie tevens een belangrijke leidraad die Moser oppikt uit een duizelingwekkend omvangrijk archief bestaande uit dagboeken, notities, correspondenties, artikelen en niet-gepubliceerde essays. Daarnaast sprak hij met nabestaanden.

Susan Lee Rosenblatt

Sontag werd op 16 januari 1933 geboren in Manhattan als Susan Lee Rosenblatt. Toen haar moeder Mildred na het overlijden van haar vader hertrouwde, nam ze de achternaam van haar moeders nieuwe partner aan, onder meer uit een behoefte aan een nieuwe identiteit. In haar jeugd werd het fundament voor Sontags moeizame verhouding tot de waarheid gelegd. Ze adoreerde Mildred die vooral gepreoccupeerd was met haar uiterlijk, make-up (maskerade), mannen en drank. ‘Het was duidelijk dat ze verliefd was op haar moeder,’ zei haar eerste partner Harriet Sohmers. Zus Judith noemde Mildred ‘de koningin van de ontkenning’. Sontag kwam er bijvoorbeeld pas jaren na de dood van haar vader achter dat hij was overleden en haar moeder vertelde haar pas dat ze ging hertrouwen, nadat het huwelijk was voltrokken.

Het gezin waarin Sontag opgroeide is vormend geweest voor haar werk. Moser stelt zich op als geschiedschrijver, cultuurcriticus en psycholoog. De biograaf noemt niet alleen de omstandigheden van haar jeugd – de afwezigheid van de vader, het verlangen naar de moeder – maar ook meer algemene psychologische ontwikkelings(stoornissen) waar veel kinderen van alcoholisten last van hebben. Ze verklaren onder meer het gebrek aan zelfkennis van Sontag, de moeizame sadomasochistische (lesbische) liefdesrelaties en de complexe relatie met zoon David die ze op 19-jarige leeftijd kreeg.

Moser geeft de lezer een indruk van hoe Sontags gedachten werden gevormd: Hij laat zien met wie ze omging, wat ze las, welke tentoonstellingen ze bezocht. Ook staat hij uitvoerig stil bij het maatschappelijke, culturele en politieke klimaat waarin Sontag zich ‘ontwikkelde’ van intellectueel tot beroemdheid en societyfiguur tot activist, en van politiek non-actief tot radicaal-links tot links-liberaal. De biograaf schuwt een kritische houding niet en benoemt óók de minder geslaagde kanten van haar karakter (ze was bepaald niet empathisch) en werk (stukken met ‘moeizame redeneertrant’ of ‘vage omschrijvingen’). Daarmee schat hij juist haar intellectuele en culturele rol op waarde.

Hoofd en lichaam

Daarnaast verluchtigt Moser de intellectuele geschiedenis door af en toe door stil te staan bij roddel of opmerkelijkheden, zoals de onsmakelijke eetgewoonten van Sontag, die ongegeneerd kon gaan zitten schrokken en die gek was op ‘smerig’ eten, zoals orgaanvlees of duizendjarige, zwavelige eieren.

‘Het hoofd staat los van het lichaam,’ schreef ze als jonge vrouw in haar dagboek. Het is een terugkerend thema in haar leven, dat wederom terugslaat op een tweedeling tussen beeld en subject. Als ze op 42-jarige leeftijd voor de eerste keer kanker krijgt is het lichaam niet te ontkennen. Ze ondergaat zware behandelingen en overleeft de ziekte. En ze schrijft Illness as metaphor (1978); een onderzoek naar leugens rond de ziekte: ‘niets is schadelijker dan betekenis toekennen aan ziekte’ schreef ze in navolging van Against interpretation (1966). Moser wijst scherpzinnig op de paradox die aan het boek ten grondslag ligt: ‘de geest kon iemand niet ziek maken, maar wel genezen.’

Afstand doen

Toen Sontag op 71-jarige leeftijd voor een derde keer kanker kreeg, zei ze dat ze zich voor het eerst in haar leven ‘niet bijzonder voelde’; ze bleek sterfelijk. ‘Afstand doen van haar uitzonderlijkheid betekende afstand doen van haar identiteit, de fictie die Sue Rosenblatt had getransformeerd tot Susan Sontag’, schrijft Moser.

Sontag hield er in die tijd al acht jaar een gecompliceerde relatie op na met Annie Leibovitz, de beroemde fotograaf van bekendheden; iemand die imago’s creëert. Leibovitz fotografeerde haar op haar ziekbed. Dit leverde akelige portretten op, waar ze door de ziekte bijna onherkenbaar op stond. Er ontstond nogal wat controverse over.

‘Susan Sontag’ stond op het punt te verdwijnen, maar zelf weigerde ze toe te geven dat ze stervende was. Haar laatste woorden waren tegen haar zoon: “Ik wil je zeggen..” en daarna niets meer. Maar echt tot stilzwijgen zou ze niet komen: Moser heeft in zijn zeer volledige biografie overtuigend laten zien in hoeverre ‘Susan Sontag’ onderdeel uitmaakt van de Amerikaanse cultuurgeschiedenis. Hoewel haar lichaam overleden is, waart haar geest nog steeds rond. Haar eigen grafschrift blijkt bijzonder treffend.

• Benjamin Moser (1976) is een Amerikaanse schrijver en vertaler. Eerder schreef hij een biografie over de Braziliaanse auteur Clarice Lispector. Hij woont sinds 2002 in Utrecht.