Wat we van de Duitsers kunnen leren Het Parool, Boeken, 27 juni 2020 Door Dieuwertje Mertens Hoe komen we in het reine met de smetten van ons verleden, zoals de Jodenvervolging en de slavernij? Filosofe Susan Neiman (1955) onderzoekt in Wat we van de Duitsers …
Het Parool, Boeken, zaterdag 21 december 2019 Jeanette Winterson: Roman over robots en liefde Door Dieuwertje Mertens ‘Jeanette Winterson (60) blijft als schrijver proberen om in cultureel en politiek opzicht een verschil te maken. ‘Veel mensen hebben drie banen en de zorg of hun kinderen …
Het Parool, Boeken, zaterdag 14 december 2019
Dieuwertje Mertens
Er hangt een zweem van magie rondom de korte verhalen van Lydia Davis. Ze heeft niet de minste fans en ambassadeurs met schrijvers als Jonathan Franzen en Dave Eggers die haar prijzen om haar taalgebruik, scherpte en gevoel voor humor. De aantrekkingskracht die van haar korte verhalen uit zou gaan, ervaar ik niet. Het taalgebruik is functioneel op het sobere af en meestal ontbreekt een zekere pointe. Haar korte verhalen doen regelmatig zo – tja- willekeurig aan. Misschien komt dat voort uit een zeker ongemak met het genre dat vleesch noch vis is: de verhalen zijn te kort om in te verdwijnen en vaak ook te weinig poëtisch om je je in vast te bijten. Haar essaybundel De schoonheid van weerbarstig proza (in de VS uitgebracht onder de titel Essays One) biedt echter een ander perspectief.
In deze verzamelde essays, geschreven tussen eind jaren zeventig tot en met 2017, reflecteert Davis op schrijvers, kunst, vertaalwerkzaamheden en de noeste arbeid van het schrijven. Ook analyseert ze het genre het ‘korte verhaal’ en aanverwante ‘excentrieke vormen’. Ze kent de internationale scene van (gelijkgestemde) schrijvers van haver tot gort. Wat Davis een ‘kort verhaal’ noemt, wordt door de Nederlandse schrijver A.L Snijders, naar wie ze ook twee keer verwijst, een ‘zeer kort verhaal’ (zkv) genoemd. Snijders bedacht deze noemer voor zijn eigen verhalen waarvan de kortste een paar woorden beslaan en de langere maximaal vierhonderd woorden (driekwart A4). Scherpe richtlijnen zijn er niet. Simon Carmiggelt (niet genoemd door Davis) schreef ook korte verhaaltjes, maar noemde deze ‘kronkels’, om maar aan te geven dat er variatie in de aanduiding van het genre bestaat. Daarbij kan een zkv of ‘kort verhaal’ ook nog eens worden verward met een (proza)gedicht, gedachteoefening, (dagboek)notitie, column of ‘ikje’ (achterpagina NRC). Het is maar net hoe de maker het beestje wenst te noemen. Of niet?
Bij toeval
Één van de bekendste korte verhalen is afkomstig van Ernest Hemmingway en luidt: ‘Te koop: babyschoentjes nooit gedragen.’ Deze korte en zakelijk geformuleerde zin, die doet denken aan een advertentietekst, prikkelt de fantasie en roept een omliggende werkelijkheid op. De tekst suggereert een groot onderliggend leed, waarbij het ergste scenario een miskraam of de dood van een baby is en de minst erge dat de schoentjes niet pasten of als vergeten kraamcadeau te lang in een hoek van de kast te hebben gelegen. Met weinig woorden roept de auteur een veel grotere of omvattender werkelijkheid op; misschien is dat ook wel de essentie van een geslaagd kort verhaal. Om dat te bewerkstelligen moeten korte verhalen -net zoals gedichten – regelmatig een beroep doen op de inspanningsbereidheid van de lezer. Het experiment wordt vaak niet geschuwd. Davis wil het etiket ‘experimenteel’ liever niet op haar eigen verhalen plakken, omdat een experiment ‘bedacht’, ‘opzettelijk’ en ‘conceptueel’ is, en haar eigen verhalen vaak ‘bij toeval ontstaan’.
Om teksten goed te kunnen begrijpen moet je herkomst van de woorden begrijpen, is een van haar ‘kardinale regels’: ‘Je zult ze met meer precisie gebruiken, en daarnaast is het interessant’. Bovendien: ‘Abstracte woorden stammen altijd af van iets concreets.’ Als vertaler van Franse auteurs als Flaubert, Proust en Foucault is Davis zich extreem bewust van het belang van een juist gekozen woord. De beste essays in de bundel hebben weinig aansprekende, stoffige titels, zoals ‘Van ruw materiaal tot voltooid werk: vormen en invloeden ii en gaan over taal en het schrijfproces van de auteur. Ze laat hierin heel nauwgezet zien hoe ze haar woorden kiest, haar zinnen opbouwt, hoe (haar) verhalen zich ontwikkelen en welke redactionele slagen ze maakt. Die analyse maakt de verhalen interessant.
Sferische impressie
Neem bijvoorbeeld Het dienstmeisje waarin een dienstmeisje, tevens een tiener, vertelt over het leven met haar moeder (de kokkin) in het souterrain van de familie Martin. De oorsprong van het verhaal ligt in haar jeugd. Davis’ ouders woonden in Argentinië, waar haar vader docent was. Net nadat ze haar middelbare school had afgerond verbleef Davis twee maanden in hun huis in Buenos Aires, waar haar moeder een dagelijkse strijd leverde met de kokkin het dienstmeisje (haar dochter), die bij het huis kwamen. Het dienstmeisje is ontsproten aan de verbeelding van Davis. Na het overlijden van haar moeder, een paar decennia nadat ze dit verhaal optekende, vond Davis een map waarin moeder haar problemen met het slechte personeel had gedocumenteerd in de vorm van klaagbrieven aan vriendinnen en kladversies van brieven aan de kokkin in het welwillend Spaans. Davis besloot passages uit deze brieven letterlijk over te nemen voor een nieuw verhaal getiteld De vreselijke Mucama’s: een verhaal dat bestaat uit montage zonder uitleg, waarin zowel het vertelperspectief (ontevreden werkgever) als de klachten duidelijk naar voren komen.
Het resultaat van dit vooropgezette (experimentele!) procedé is een soort sferische impressie, die gezien de lulligheid van de klachten van mevrouw, zoals de aanschaf van het verkeerde merk ‘melk’, ook voor humoristisch kan doorgaan. Davis verwondert zich over het effect: ‘Door mijn ingreep in combinatie met de verandering van de vorm – van een doorlopend verhaal naar korte, haast epigrammatische, van een titel voorziene paragrafen – veranderen ook de persoonlijkheid en de aanpak van de verteller.’ Kortom: ze laat zien hoe groot de invloed van vorm, taalgebruik en vertelperspectief is. En dat is misschien wel aantrekkelijker dan die verhalen an sich.
Ook kan Davis heel goed aanwijzen op welk manier ze is beïnvloed door schrijvers als zoals Becket, Borges en Isaak Babel en Kafka, van wie ze de korte verhalen ook analyseert. De essays krijgen hierdoor ook een soort gidsfunctie in een landschap van bekende en minder bekende auteurs van ‘excentrieke teksten’. Een prachtig voorbeeld is het huiveringwekkende, vervreemdende Dode dochter van dichter en schrijver Russell Edson: ‘Wil je iets doods voor het ontbijt? zei de vrouw. Het is altijd iets doods wat je moeder haar man voorzet, zei haar vader, zoals mijn dode dochter, dood in zichzelf; er leeft daarbinnen niets, geen hart, geen kind. (..)we hebben wat lekkers voor je, dode dochter bij het ontbijt, dode dochter bij de lunch en dode dochter als avondeten, sterker nog, dode dochter voor de rest van ons leven.’ En passant merkt Davis op dat Edson de tekst zelf ‘een gedicht’ noemt. Dat verbaast me niets. Steeds weer terug naar die genreverwarring. Maar dat maakt niet uit. Davis charmante overpeinzingen, geven wat om over na te denken.
De schoonheid van weerbarstig proza, Lydia Davis
Vertaald uit het Engels door Nico Groen en Nicolette Hoekmeijer
NON-FICTIE
Atlas Contact
416 blz.
34,99
Het Parool, Boeken, zaterdag 10 november 2019 Liberia; Tweestrijd tussen de journalist en de dochter Door Dieuwertje Mertens Op een dag kom je erachter dat ‘Daddy’, je liefhebbende vader, chef van de technische staf van Telecom Liberia, de rechterhand is geweest van de Liberiaanse dictator …
Het Parool, PS Boeken, Zaterdag 6 oktober 2019 Youngadultlezers ontmoeten elkaar online en op festivals Vanaf de pubertijd gaan kinderen minder lezen. Op youngadultlezers na; die gaan dan helemaal los. Ze laten het niet bij lezen, maar bezoeken evenementen als het Young Adult Literatuur Festival …
Het Parool, PS Boeken, zaterdag 21 september
Door Dieuwertje Mertens
De ouders van Lise maken veel ruzie. Vader verliest zich dagelijks in de drank, moeder vergrijpt zich aan de taart. Haar broertje vlucht zo vaak mogelijk naar vriendjes. Lise neemt de rol van mediator op zich: zij probeert zo veel mogelijk te voorkomen dat haar ouders ruzie krijgen. Ondertussen zoekt ze troost in een affaire met een leraar. En dan is er ook nog haar getroebleerde oudere zus die op een dag binnenvalt en haar vader van misbruik beschuldigt; een thema dat ook al aan bod kwam in haar vorige roman Dit is wat we hebben (2017).
Het ongelukkige gezin is een terugkerend thema binnen het oeuvre van Op de Beeck. Over dat ongeluk mag bij de lezer absoluut geen twijfel bestaan. In de woonkamer hangt een schilderij met daarop ‘moeizaam geschilderd fruit’ in ‘een vaas met pessimistische kleuren’. Dat moeizaam geschilderde fruit is op zich nog wel een grappige vondst, maar wat zijn pessimistische kleuren? Het behang zit vol ‘verzuurd verdriet en ingehouden boosheid’. De ruimte is doordesemd van de emoties van de bewoners. Het regent bijvoeglijk naamwoorden. Al die emoties mag de lezer niet zelf uit de context opmaken, nee, die moeten worden samengevat en onderstreept (‘Lise hoorde veel onverteerd verdriet’). In stilistisch opzicht doet de roman denken aan een goedkope Australische op eikenhout gelagerde Chardonnay: alsof je met een houten plank op je kop wordt geslagen.
Dat is erg jammer, want de dialogen die Op de Beeck schrijft zijn goed. Met name die met moeder; dat zijn eerder monologen. Moeder is een karikaturale vrouw die nooit luistert en maar blijft raaskallen en zoveel mogelijk overbodige zaken benoemt, opdat het geluid maar in de wereld blijft. Alles aan haar neemt te veel ruimte in beslag: haar omvang, haar woorden.
Net zoals de roman. Het verhaal is niet alleen minutieus opgetekend met heel veel oog voor (overbodige) details, maar ook inhoudelijk behoorlijk corpulent. De roman valt in twee delen uiteen die Lise als puber en als volwassene portretteren. En dan is het aantal thema’s en verhaallijnen – alcoholisme, obesitas, incest, anorexia, Lise’s onvermogen om gezonde relaties aan te gaan, leukemie bij kinderen – zo overdadig dat ze doodslaan en het onduidelijk is op welke woorden we nu precies moeten letten.
Griet Op de Beeck; Let op mijn woorden
Prometheus
416 blz.
19,99
Het Parool, PS Boeken zaterdag 21 september 2019 Biografie: van intellectueel tot societyfiguur en activist De Amerikaanse schrijver en vertaler Benjamin Moser neemt in zijn biografie van Susan Sontag de moeizame verhouding tot de waarheid van de gevreesde en aanbeden schrijver en criticus onder de …
Het Parool, PS Kunst en Media, maandag 9 september 2019 Nana Kwame Adjei-Brenyah is een belangrijke nieuwe stem in de Amerikaanse literatuur. Dinsdag praat de gelauwerde debutant in De Nieuwe Liefde over zijn bundel Friday Black. Door Dieuwertje Mertens De Amerikaanse auteur Nana Kwame (27), zoon …
Het Parool, PS Boeken, zaterdag 24 augustus 2019
Welke moderne klassiekers moet je als literatuurminnend wereldburger gelezen hebben? Dieuwertje Mertens maakt een selectie. Deze week De Toverberg uit 1924 van de Duitse auteur Thomas Mann (1875-1955).
Waar gaat de roman over?
Hans Castorp gaat op bezoek bij zijn neef Joachim die in een sanatorium voor longpatiënten in de Zwitserse bergen. Het is de bedoeling dat hij daar maar kort blijft. Al bij aankomst heeft hij het gevoel in een andere wereld terecht te zijn gekomen die is losgezongen van wat er beneden (in de maatschappij) gebeurt. Er wordt een vlekje op Hans’ longen gevonden en hij moet op de Toverberg blijven. Het leven daar is decadent en zedeloos en Hans krijgt een enorme honger naar kennis. Hij verdiept zich in filosofie, kunst, politiek, liefde en de dood. Als hij het sanatorium na zeven jaar verlaat, is hij een ander mens.
Waarom zou je De Toverberg lezen?
De Toverberg is een filosofische Bildungsroman over tijd: de beleving van tijd versus de tijd van de klok. De personages die Hans op de Toverberg omringen, maken geen ontwikkeling door. Na 444 bladzijde, als er slechts zeven romandagen zijn verstreken, vraagt hij zicht af: ‘Wat is de tijd? Een geheim – irreëel en almachtig.’ Pas als de actualiteit (De Eerste Wereldoorlog) een einde maakt aan de betovering, wordt de tijdloosheid doorbroken. De Toverberg is een magisch verhaal waarbij de lezer samen met Hans een nieuwe beleving van de tijd doormaakt.
Wie is het meest opmerkelijke personage?
Clawdia Chauchat is het object van de affectie van Hans. Deze mysterieuze Russin met ‘Kirgiezenogen’ doet hem denken aan de jongeman van het gymnasium op wie hij verliefd was. Op Vastendag verklaart Hans haar op handen en voeten de liefde in het Frans; als een waanzinnige. Als dank geeft zij hem ‘een inwendig portret’ (een röntgenfoto) en vertrekt.
Hoe werd de roman destijds ontvangen?
Lovend. En nog steeds wordt het boek beschouwd als een van de hoogtepunten van de moderne (Duitse) literatuur.
Wie liet zich erdoor inspireren?
Er zijn tal van muzikale, theatrale en dansbewerkingen gemaakt van De Toverberg. In 1982 verscheen er ook een boekverfilming van Hans W. Geisendörfer. Schrijvers als Heinrich Böll, Joseph Heller, Orhan Pamuk en Yukio Mishima zagen in Thomas Mann en De Toverberg een grote inspiratiebron.
Het Parool, PS Boeken, 18 augustus 2019 Moderne Klassiekers Welke moderne klassiekers moet je als literatuurminnend wereldburger gelezen hebben? Dieuwertje Mertens maakt een selectie. Deze week Black box uit 1986 van de Israëlische auteur Amos Oz (1939-2018). Waar gaat de roman over? Ilana Sommo-Brandsetter …
Het Parool, PS Boeken, 11 augustus 2019 Moderne Klassiekers Welke moderne klassiekers moet je als literatuurminnend wereldburger gelezen hebben? Dieuwertje Mertens selecteert deze week De minnaar uit 1984 van de Franse auteur Marguerite Duras (1914-1996). Waar gaat de roman over? Een vijftienjarig Frans meisje uit …
Het Parool, PS Boeken, 2 augustus 2019
Welke moderne klassiekers moet je als literatuurminnend wereldburger gelezen hebben? Dieuwertje Mertens selecteert deze week De Duivelsverzen uit 1988 van Salman Rushdie (1947).
Twee acteurs vallen na 111 dagen gegijzeld te zijn geweest uit een opgeblazen vliegtuig. Ze landen op een strand in Engeland. Bij Djibriel Farisjta, beroemd om zijn vertolking van Hindoegoden in films, verschijnt een halo. Saladin Chamcha, die al jaren een succesvolle carrière in London heeft en zijn Indiase identiteit probeert af te schudden, krijgt twee duivelshoorns en een staart. Hij wordt door de vreemdelingenpolitie opgepakt. De acteurs tuimelen verder door droomwerelden, religieuze mythes en levensechte nachtmerries, zoals de Britse immigratiepolitiek.
Het is een prikkelend, wild, satirisch en ‘fantastisch’ verhaal over filosofie, religie, afkomst en immigratie. Hoewel het door bepaalde lezers is geïnterpreteerd als een afwijzing van de islam, levert Rushdie nergens rechtstreekse kritiek. Hij schrijft: ‘Vraag: Wat is het tegenovergestelde van geloof? Geen ongeloof. Te definitief, te vaststaand, afgerond. Een soort geloof op zich. Twijfel.’ Hij benadert religies vanuit een verhalend perspectief. Spilfiguren als de profeet Mohammed treden op als personages.
Rond Mahoen (een duivelse aanduiding voor de profeet Mohammed) ontstond de meeste commotie. Hij wordt omschreven als figuur die zich laat verleiden door aardse geneugten.
Het boek gaat vooral de geschiedenis in als ‘gevaarlijk’: het zorgde voor controverse onder fundamentalistische moslims. De meeste aanstoot werd genomen aan de passage waarin Djibriel (naar de aartsengel Gabriel) van zijn geloof valt en zich te buiten gaat aan varkensvlees. In veel moslimlanden is de roman verboden. Ayatollah Khomeini riep op 14 februari 1989 een fatwa over Rushdie uit. De Iraanse regering verklaarde een jaar later het doodvonnis niet uit te voeren, maar conservatieve moslims zien een fatwa als onomkeerbaar. Rushdie gaat nog steeds zwaarbeveiligd door het leven. Veel westerse critici waren lovend over het boek, dat in de VS en Europa een bestseller werd.
Wie durft? Verschillende uitgevers en vertalers van De Duivelsverzen werden bedreigd, ernstig verwond of vermoord.